Filosofie

165 – 180 na Christus. Het Romeinse Rijk wordt geteisterd door de ergste pandemie uit de Oudheid: de pest van Antoninus, vernoemd naar de toenmalige heerser, keizer-filosoof Marcus Aurelius Antoninus Augustus. Deze pest – in werkelijkheid ging het waarschijnlijk om pokken of mazelen – zou vijf miljoen dodelijke slachtoffers maken in de loop van een kwart eeuw. Daar kwam bij dat de filosoof Marcus Aurelius op meerdere fronten oorlogen had te voeren, terwijl hij geen ervaring had als militair bevelhebber en kampte met een zwakke gezondheid.

Op het slagveld, in zijn tent, maakte de stoïcijnse veldheer Marcus filosofische notities – om tot zelfkennis te komen, zichzelf te verbeteren, maar vooral ook om zijn gemoedsrust te bewaren in de extreme situatie. Zijn inzichten, en die van vele andere stoïcijnen, liggen ten grondslag aan het ‘Handboek voor de moderne stoïcijn’ van Massimo Pigliucci en Gregory Lopez, dat een paar maanden geleden verscheen. Centraal daarin staat het stoïcijnse uitgangspunt dat Epictetus, slaaf én stoïcijns filosoof, zo verwoordt: “We moeten zo goed mogelijk doen wat in onze macht ligt, en voor de rest met de omstandigheden omgaan zoals ze nu eenmaal zijn”. Is het een waardevol uitgangspunt in deze tijd, waarin het coronavirus onze levens en onze samenleving ontwricht? Link

Jan Geurtz was niet altijd de boeddhistische goeroe die hij nu is. Hij moest eerst een hele reeks verslavingen overwinnen („van drugs tot roken tot prostituée-bezoek”), een burn-out te boven komen en een echtscheiding doormaken voordat hij in aanraking kwam met spiritualiteit. „Een tamelijk normaal leven dus”, vertelt hij grappend aan de thee in zijn woonboerderij in de Veluwse bossen. In zijn zitkamer die op de bomen uitkijkt staan een boeddhistisch altaar en een gong.

Geurtz (69), grijze haren, rustige ogen, is de laatste jaren uitgegroeid tot een populaire schrijver en spreker over spiritualiteit. Zelf heeft hij niet zoveel met de term goeroe. „Dat suggereert dat ik het allemaal wel zou weten terwijl ik ook nog veel moet leren.”

Hij schreef diverse boeken waarin hij boeddhistische wijsheden vertaalt naar praktische tips voor een beter leven: relaties, opvoeden, van verslavingen afkomen. Van zijn populairste boek, Verslaafd aan liefde (2009), verkocht hij ruim 100.000 exemplaren.

In februari verschijnt een jubileumeditie daarvan, net als het nieuwe Wijzen naar de maan, een boek over zijn eigen spirituele zoektocht. Ook zijn lezingen, en de YouTube-video’s en podcasts waarin hij optreedt zijn opvallend populair.

Boeddhisme en oosterse spiritualiteit zijn al decennia in zwang in het Westen, maar Geurtz merkt de laatste jaren wel een verandering. „Vroeger kwamen er vooral veertigers, vijftigers en zestigers op af, nu twintigers en dertigers.” Link

“Het coronavirus is óók zo’n waarheid. Het is een gezonde correctie op onze megalomane levensstijl, een tik van de Schepper, de natuurwet, een homeostase – of welke begrippen je daar ook voor zou willen gebruiken. Het is niet toevallig dat het nu komt. Als je kijkt naar de globalisering, hoe we eindeloos de wereld overvliegen, hoe we ons verhouden tot het eten van dieren, hoe alles vermarkt wordt, dan is de logische consequentie dat er een keer gecorrigeerd moet worden. Als je eindeloos water in een glas blijft schenken, stroomt het ook een keer over. Simpelweg omdat al dat water niet in één glas past.

“Je ziet dat zo’n correctie onmiddellijk veel impact heeft: de lucht wordt schoner, mensen gaan nadenken over sociale context, over fysiek contact. De voordelen zijn legio en tóch zullen hebzucht, een hang naar luxe en egoïsme na verloop van tijd de kop weer opsteken waarna een nieuwe tik nodig is. We maken continu dezelfde fouten. De mens is en blijft een simpel, hardleers wezen. Ik ben altijd een misantroop geweest, maar nu vraag ik me af: ben ik om die reden psychiater geworden of is het omgekeerd en ben ik juist cynisch geworden sinds ik psychiater ben?” Link

Jan Geurtz was niet altijd de boeddhistische goeroe die hij nu is. Hij moest eerst een hele reeks verslavingen overwinnen („van drugs tot roken tot prostituée-bezoek”), een burn-out te boven komen en een echtscheiding doormaken voordat hij in aanraking kwam met spiritualiteit. „Een tamelijk normaal leven dus”, vertelt hij grappend aan de thee in zijn woonboerderij in de Veluwse bossen. In zijn zitkamer die op de bomen uitkijkt staan een boeddhistisch altaar en een gong.

Geurtz (69), grijze haren, rustige ogen, is de laatste jaren uitgegroeid tot een populaire schrijver en spreker over spiritualiteit. Zelf heeft hij niet zoveel met de term goeroe. „Dat suggereert dat ik het allemaal wel zou weten terwijl ik ook nog veel moet leren.”

Hij schreef diverse boeken waarin hij boeddhistische wijsheden vertaalt naar praktische tips voor een beter leven: relaties, opvoeden, van verslavingen afkomen. Link

Geweldloze Communicatie is bedacht door de Amerikaanse psycholoog Marshall Rosenberg. De hoofdvraag van de methode is: hoe kom je dichter tot elkaar? In plaats van: hoe krijg je je gelijk? Op een zonnige dag in mei legde trainer Jan Carel van Dorp ons de basis van de methode uit. „Communiceren is luisteren. Wanneer luisteren om te reageren overgaat in luisteren om te begrijpen, ontstaat er echt contact. Verbinding moet altijd boven inhoud gaan.”

Dat klinkt misschien nogal wiedes, de crux zit hem vooral in het ‘hoe’. Daar zijn vier stappen voor: eerst het benoemen van een waarneming, daarna het benoemen van je gevoel, het benoemen van je behoefte en uiteindelijk het doen van een verzoek. En allemaal zonder te oordelen. Link

„Wie niet boos kan worden is een dwaas, wie het niet wil is wijs” (Seneca). „Je hebt macht over je geest, niet over de gebeurtenissen buiten jou” (Marcus Aurelius). „Er is slechts één weg naar geluk en dat is op te houden met je zorgen maken over dingen waar je geen invloed op hebt” (Epictetus).

Zo’n tweeduizend jaar geleden ontstond de stoïcijnse filosofie in het Griekse en Romeinse rijk. Het stoïcisme, of de stoa, wordt toegeschreven aan Zeno van Citium, die rond 300 voor Christus leefde. Nu, in de 21ste eeuw, is de filosofie opnieuw populair. Het gedachtegoed leent zich voor ‘inspiratiequotes’, er worden lezingen en trainingen over gegeven en de filosofie vormt de leidraad in diverse management- en zelfhulpboeken.

Zo is daar de bestseller The Subtle Art of Not Giving a Fuck (2016) van Mark Manson, waarvan 6 miljoen exemplaren werden verkocht. Het stoïcisme is ook een hoofdthema bij schrijver Ryan Holiday, die onlangs Stillness Is the Key uitbracht, over het beteugelen van constante rusteloosheid. Eerder schreef hij The Obstacle Is the Way (2014) en The Daily Stoic (2016). Al in 1989 scoorde Steven Covey met de door het stoïcisme beïnvloede managementtheorie the circle of influence, uit zijn The 7 Habits of Highly Effective People (meer dan 25 miljoen keer verkocht). Allemaal bedoeld om ons leven te verbeteren en ons werk gemakkelijker te maken.

Het probleem is niet wát er gebeurt, of welke tegenslag je ondervindt, maar hoe je daarmee omgaat, luidt een grondbeginsel van het stoïcisme. En dat slaat aan. Maar waarom hebben we in deze tijd een filosofie nodig die in feite voor een hele andere maatschappij werd bedacht? Link

Wie geluk nastreeft, moet volgens haar bereid zijn een ‘service mindset’ aan te nemen. „We vinden niet allemaal onze roeping in het leven. Maar dat betekent niet dat we geen zinvolle doelen in ons werk kunnen ontdekken.” Ze wijst erop dat winkelbedienden, verplegers en docenten overladen worden met routinetaken en soms het zicht op het hogere doel kwijtraken. „Maar als we onze taak zien als een kans om anderen te helpen, zullen ons leven en werk aan betekenis winnen. Dat is de erfenis die we kunnen achterlaten.” Link

Praten met Jan Keij is praten met Emmanuel Levinas. Goed, dat is overdreven. Keij, die een praktijk voert als zelfstandig filosoof, laat zich ook graag inspireren door Nietzsche en Kierkegaard. Maar Levinas – 1906-1995 – staat wel degelijk centraal in wat Keij te zeggen heeft over het leven, zeker als het gaat om de zoektocht naar het goede. Steeds weer komt hij terug op het appèl dat de ander op een mens doet – daar ligt bij Levinas de basis van de moraal.

Dat gaat zover dat Keij over de mens zegt dat die niet alleen een gevoeligheid voor anderen hééft, maar zelfs die gevoeligheid ís. Klinkt dat wat al te vroom, weet dan dat Keij er meteen aan toevoegt in gedachten menigeen te hebben omgelegd: “de ander kan een behoorlijke sta-in-de-weg zijn.”

Zoetsappig is zijn visie niet; hij pleit in navolging van Levinas ook onbekommerd voor het genieten van het leven en voor een gezonde dosis egoïsme: “Je moet ook voor jezelf zorgen.” Maar filosofisch gezien is hij gegrepen door de ‘copernicaanse wending’ die Levinas veroorzaakte door de ander als uitgangspunt te nemen. Link