Filosofie
Zelfcensuur
Het Westen heeft de fatwa opgenomen in haar samenleving in de vorm van zelfcensuur. Het islamisme is daarmee succesvol geweest, want wie durft alles nog te zeggen of te tekenen? Het zijn de ‘ongeschreven boeken’ waar we ons om zouden moeten bekommeren. De cartoons die werden getoond kun je nu niet meer laten zien. Met respect voor gelovigen heeft dat niet zoveel te maken. >>>
Zingeving
De fabriekswerker die vroeger hielp bij het in elkaar zetten van Renaults, scant nu pakjes van Amazon in een distributiecentrum. De oude chef-kok in een Parijse buitenwijk fietst nu rond met een vierkante box met fastfoodmaaltijden op zijn rug. De boer produceert nu noodgedwongen op een zo kostenefficiënt mogelijke manier voor de wereldmarkt, die hem dwingt tot schaalvergroting. Allemaal plaatsgebonden en helemaal aan het uiteinde van de keten, veelal op korte en flexibele contracten voor buitenlandse werkgevers. Een vertraging van de economie met meer lokaal ingerichte productieketens moet de solidariteit tussen stad en periferie herstellen. Zingeving als wapen tegen het populisme. >>>
Rijk … dom
Mensen denken bij rijkdom aan geld en bij een succesvol leven niet aan spiritueel welzijn maar aan spullen – een huis, een auto, een duur koffiezetapparaat. We zijn er zo aan gewend dat we het niet opmerken. Kennis wordt gezien als product, net als gezondheidszorg. Zelfs over identiteit wordt gesproken als iets wat je hebt in plaats van wat je bent, als een bezit dat moet worden verdedigd. >>>
Ode aan de buitenwijk
Ik was mijn tuinhekje aan het schilderen en ik dacht: dat is toch wel het toppunt van truttigheid, een tuinhekje schilderen. Toen vond ik in de bibliotheek een heel boek over de geschiedenis van het tuinhek in Nederland. Dat bleek een fantastisch boek te zijn. Ik ontdekte dat er een soort dédain bestond tegenover dat soort onderwerpen en ik wilde laten zien dat het wél interessant is. Tuinhekjes, rijtjeshuizen, de stoep, de straat, concrete dingen waarvan iedereen denkt: daar hoeft niemand zich verder druk over te maken. >>>
De Rozenkruisers
Rond 1600, toen katholieken en protestanten in Duitsland elkaar op leven en dood bestreden, aan de vooravond van de Dertigjarige oorlog, was dat een hoopvol, revolutionair geluid. Een uitweg uit de crisis bieden, dat wilden de eerste Rozenkruisers, een groep protestantse vrijdenkers verbonden aan de universiteit van Tübingen. Zij schreven drie manifesten (op de expositie te zien), die tussen 1614 en 1616 in druk verschenen, om de wereld te verbeteren. Het was een spirituele heilsboodschap in donkere tijden, waarbij in 1604 ook nog een onheilspellende nieuwe ster (een ontplofte ster, een supernova) aan de hemel verschenen was. Nadrukkelijk pleitten de Rozenkruisers voor vrede, tolerantie en christelijke naastenliefde – voor iedereen. Als vrijdenkers zagen ze waar starre (religieuze) dogma’s toe leidden: godsdiensttwisten. Liefde en magie was hun antwoord. >>>
‘De heilige natuur’
Zou u zeggen dat die Chinezen die zo geïnteresseerd waren in die westerse ideeën en die tegelijkertijd de notie van qi koesterden, mensen waren die logos en mythe wisten te combineren. „Jazeker!” En waren zij de enigen? „Nee, de Grieken konden dat ook. Het is in de moderne wereld dat we logos en mythe zo uit elkaar gehaald hebben.” >>>
De waarde van niksdoen
Ik zag hem lopen op weg naar het bos. Mijn leeftijd, ergens in de dertig. Zijn dochtertje dartelde voor hem uit. Hij duwde de kinderwagen voort met één hand, in de andere een opengeslagen boek. Toen ik hem passeerde herkende ik het meteen: Grip, hét productiviteitsboek van Rick Pastoor. Ik had gesmuld van Grip, zoals van alle boeken die je helpen je time beter te managen. Door Grip was ik Things gaan gebruiken, handige software voor je taken. Naast Done voor mijn doelen, Evernote voor mijn aantekeningen, en Pomofocus om gefocust te werken en op tijd pauze te nemen … en zoals die man achter de kinderwagen, verlies ook ik soms uit het oog waar het echt om draait. >>>
Waarom schurken pech hebben
Met ‘Waarom schurken pech hebben en helden geluk’ heeft Jurriën Hamer de Socrates Wisselbeker gewonnen voor het ‘meest urgente, oorspronkelijke en prikkelende filosofieboek’. Hamer verwerpt het idee van de vrije wil. >>>
Mystieke ervaringen bestaan
Er zit een behoorlijk taboe op om dit als serieuze wetenschapper uit te zoeken, zegt Michiel van Elk. Toch is dat precies wat hij doet: als neurowetenschapper aan de Universiteit Leiden bestudeert hij mystieke en psychedelische ervaringen in het brein. Onlangs verscheen zijn boek Een nuchtere kijk op psychedelica. Daarin zet hij zowel de bestaande onderzoeken over de werking van psychedelica als de tot nu toe vergaarde kennis over andere mystieke ervaringen op een rij. >>>
The Attenborough Awe Effect
Awe’s most transformative effects may concern the way we view ourselves. When we feel wonder at something truly incredible and grand, we perceive ourselves as smaller and less significant in relation to the rest of the world, says Shiota. One consequence of this is greater altruism. When I am less focused on myself, on my own goals and needs and the thoughts in my head, I have more bandwidth to notice you and what you may be experiencing. >>>
Uit het leven van een zomereik
Word ik straks nog serieus genomen? Ik ben bioloog, en wetenschapsredacteur. Antropoloog Anke Tonnaer lacht als ze over mijn zorg hoort. Ze is universitair hoofddocent aan de Radboud Universiteit. Alleen al dénken over bezielde natuur is in onze cultuur een taboe. Je mag het er niet over hebben, het wordt belachelijk gemaakt. Ik knik. Ik herinner me een van de artikelen die ik heb gelezen. Daarin wordt het the demon of ridicule genoemd.
Ze vertelt dat de filosofie, de sociologie en de antropologie vijftien jaar geleden meer aandacht begonnen te krijgen voor de relatie tussen de mens en niet-menselijke wezens. Binnen de antropologie is er inmiddels een nieuwe, brede tak gegroeid, multispecies ethnography. Natuur wordt nog steeds hoofdzakelijk in economische termen bezien. Maar de wal is het schip aan het keren, zegt Tonnaer. „De realiteit is ons aan het inhalen, met al die milieuproblemen.” Steeds meer mensen hebben het gevoel, hier moet iets veranderen. >>>
Welke deugden zijn bepalend?
In ‘Gewone deugden’ gaat het over een moreel individualisme dat goed kan zijn. Als die morele deugden werken, hoef je jezelf niet te rechtvaardigen volgens de een of andere universele standaard. Je rechtvaardiging put je uit je familie, je buurt, je vrienden. Je morele doel is de boel draaiende te houden en te voorkomen dat de situatie uit de hand loopt. >>>
Wat doe je als het leven triest lijkt?
Als jongeman was Montaigne ervan overtuigd dat zijn geest zijn meester was, maar naarmate hij ouder werd en zijn lichaam hem in de steek liet, kreeg hij heel andere ideeën. „Montaigne schrijft ergens dat hij een dame wilde troosten die echt verdriet had. Eerst wil hij haar Seneca of Cicero voorlezen, maar dan denkt hij: nee, ik ga gewoon met haar zitten.” Opvallend, want Montaigne was destijds een van de grootste geleerden en bezat een bibliotheek vol wijsgerige werken. Toch liet hij de boeken links liggen. >>>
Wat verwacht je
Eindigheid
Hipparchia
‘Ik ben de wereld’
Voor je uit staren nutteloos?
Ik stond een keer in het park te kijken naar een hond die een andere hond achterna zat. De twee probeerden elkaar beurtelings te grijpen, ze kregen er geen genoeg van. Een paar minuten lang was ik geheel in de ban van dit schouwspel, tot ik bemerkte dat ik me plotseling gelukkig voelde. Mijn onrustige gedachten waren stilgevallen en even was ik alleen een oog dat van het kijken geen genoeg kon krijgen. Wat ik zag was niets bijzonders, maar tegelijk bezat het een schoonheid die me diep raakte. Helaas duurde die toestand maar kort doordat het denken tussenbeide kwam en ik wilde weten waarom ik me zo gelukkig voelde. >>>
Jachtige tijden
‘Bij de geboorte is onze situatie eigenlijk gunstig. Moeder Natuur heeft het zo ingericht dat er weinig hulpmiddelen nodig zijn om goed te leven. Iedereen kan het geluk bereiken. Externe dingen doen er niet veel toe en werken niet sterk door, positief noch negatief’. >>>
De natuur is razend knap
Zij kan ons leren hoe je een samenleving kunt inrichten, hoe onderlinge afhankelijkheden worden gewaardeerd en hoe je als soort in stand blijft. In de natuur is instinctief een bepaalde wijsheid aanwezig. De dwangmatige groeigedachte in onze economie is: groter … Maar een plant die alleen maar groter groeit, groeit kapot en komt nooit aan bloeien toe. >>>
Heeft het filosofieonderwijs een probleem?
Dat veel Europese verlichtingsfilosofen (denk aan Immanuel Kant en David Hume) schatplichtig waren aan de twaalfde-eeuwse filosofische roman Hayy ibn Yaqzān van de Arabisch-Andalusische filosoof Ibn Tufail (1105-1185) wordt zelden genoemd. Het lijkt of het Westen een baken is van filosofie en wetenschap verpakt in een kennisvacuüm, en de westerse filosofie niets is verschuldigd aan denktradities daarbuiten. Nog dagelijks maken we ons schuldig aan epistemicide: hele kennissystemen worden als niet-bestaand verklaard omdat we structureel perspectieven, argumenten en posities negeren die van grote waarde zijn. >>>
De angst voor vrijheid
Begin 1939 vertelde Fromm een bevriende socioloog wat hij met De angst voor vrijheid voor ogen had. De titel maakte het leidmotief ondubbelzinnig duidelijk: de vraag waarom mensen die vrij zijn angstig zijn ging hem het meest aan het hart. Hij was ervan overtuigd, zei hij, dat als de primaire banden die een mens ooit zekerheid boden eenmaal zijn doorgesneden er in zekere zin geen weg meer terug is. Al wat dan nog rest is een vlucht naar voren, de enige vraag is dan nog: waarheen vlucht men? Volgens Fromm liggen er in feite maar twee wegen open. De eerste mogelijkheid is dat de mens ernaar streeft ‘zijn zelf op te laten gaan in een grotere macht’. Het enige alternatief is volgens hem ‘de wereld omarmen en er eenwording mee zoeken door middel van liefde en spontane activiteit’. >>>
Hannah Arendt
Hannah Arendt stierf op een donderdagavond in 1975. Ze was toen een van de beroemdste denkers ter wereld. Na de Tweede Wereldoorlog maakte ze furore in de Verenigde Staten, waar ze zich na vele omzwervingen vestigde, aan 370 Riverside Drive op Manhattan, op de vlucht voor nationaal-socialisten. Daar zette zij haar werk voort, ze schreef boeken en artikelen over totalitaire regimes, democratie en revoluties. Ze gaf les en was politiek filosoof. >>>
Een nieuw tijdperk
Met deze aarde gaat het inmiddels niet zo goed en wie de aanhoudende stroom boeken beziet over wat ons te wachten staat bekruipt het desolate gevoel van Kubricks sciencefiction: dat we niet meer terug kunnen. Het is de gedachte van het Antropoceen: de mens heeft het klimaat en de leefomstandigheden op deze planeet zodanig verziekt dat een nieuw tijdperk is aangebroken. Een toekomstig geoloog zal bovenop de afzettingen van het holoceen een aardlaag vinden met daarin de sinistere resten van een menselijke beschaving die het niet heeft gered. >>>
Zonder kritisch denken …
… krijg je totalitarisme, Shell en de VVD.
We weten dat wij als mensen een heel bepalende factor zijn in het klimaat en dat daar ook een verantwoordelijkheid mee gemoeid is. Daarom is het wel belangrijk dat we onszelf op een andere manier leren begrijpen: als onderdeel van die natuur. Niet om een soort laissez faire-houding te ontwikkelen van ‘nou jongens, chips en cola en Netflix zijn ook natuur dus ik ga op de bank liggen’, maar als beginpunt voor nieuwe relaties met de wereld om ons heen, waarin wij niet de enigen zijn die handelen.
Een risico van praten over het Antropoceen – een term die gebruikt wordt om onze tijd te beschrijven als een tijdperk dat bepaald wordt door het handelen van de mens – is dat het doet lijken alsof wij mensen in staat zijn om de boel te fiksen. En dat weten we helemaal niet. >>>
Boeddhisten zijn niet bezig met leven in het hier en nu
Het was een bericht van een bevriende psycholoog, die schreef: Mijn kleinzoon Charlie zat net even aan helemaal niets te denken. Van der Velde, hoogleraar Aziatische religies aan de Radboud Universiteit, moest er even over nadenken. Een kind dat even nergens aan denkt zou een boeddhist in de dop zijn? Vreemd. Het is voor hem een voorbeeld van een typisch westerse opvatting van het boeddhisme. In dit geval: bij boeddhisme gaat het om voelen in plaats van denken, om het hart in plaats van het hoofd. Dat is binnen Azië grote onzin. Toen het boeddhisme zijn intrede in China deed, werd het daar zelfs ‘de religie van de rijtjes’ genoemd, omdat monniken oneindige reeksen begrippen en regels uit hun hoofd moesten leren. En dat doen ze nog steeds, boeddhistische kloosters hebben vaak dan ook gigantische bibliotheken.
En zo ziet Van der Velde nog zat misvattingen voorbijkomen. Zo zou het boeddhisme gaan om geluk in het hier en nu, adogmatisch zijn, vredelievend en geweldloos, man en vrouw gelijk behandelen. Dat is allemaal niet waar. >>>
Kristofer Schipper
Misschien heeft sinoloog en antropoloog Kristofer Schipper zich na zijn dood op 18 februari 2021 wel bij de taoïstische onsterfelijken gevoegd: hij had er in elk geval wel de juiste papieren voor op zak. Om het taoïsme van binnenuit te kunnen bestuderen en om zich de rituelen eigen te maken, ging Schipper zeven jaar in de leer bij een taoïstische meester. Het leidde ertoe dat hij in 1968 als eerste westerling benoemd werd tot taoïstisch meester, een titel die hij met trots droeg.
Schipper, in Nederland vooral bekend als vertaler van taoïstische geschriften, was de zoon van een bewust ongehuwde moeder en een dorpsdominee. Zij wilde liever van haar zoon bevallen in Zweden dan onder het toeziend oog van de kleinburgerlijke goegemeente in Nederland. >>>
Meister Eckhart
In de middeleeuwse literatuur werd Eckhart -1260-1328- wel als een ware duivel neergezet, ook door Nederlandse schrijvers. Pas in latere tijden begon hij tot de verbeelding te spreken. Filosofen als Schopenhauer en Heidegger zagen in hem een inspirator. Vooral in de twintigste-eeuwse Nederlandse literatuur keert hij vaak terug, zo laat Jaap Goedegebuure in deze bundel zien. De dichter Paul van Ostaijen voelde zich verwant aan de mysticus Eckhart. Zijn weg van ontlediging vormde een aanknopingspunt voor Van Ostaijens eigen zoektocht naar zuivere lyriek. Ook Simon Vestdijk was gefascineerd door hem, zo blijkt uit de roman Het proces van Meester Eckhart. >>> Eckhart in vijf begrippen. >>> Leven zonder waarom. >>>
Aliens Must Be Out There
In a dazzling new book, “Extraterrestrial: The First Sign of Intelligent Life Beyond Earth,” the astrophysicist Avi Loeb offers a forceful rejoinder to Fermi. Loeb, a professor at Harvard, argues that the absence of evidence regarding life elsewhere is not evidence of its absence. What if the reason we haven’t come across life beyond Earth is the same reason I can never find my keys when I’m in a hurry — not because they don’t exist but because I did a slapdash job looking for them?
“The search for extraterrestrial life has never been more than an oddity to the vast majority of scientists,” Loeb writes. To “them, it is a subject worthy of, at best, glancing interest and at worst, outright derision.”
That attitude may be changing. In the past few years there has been a flurry of new interest in the search for aliens. Tech billionaires are funding novel efforts to scan the heavens for evidence of life, and after decades of giving the field short shrift, NASA recently joined the search.
Still, Loeb argues, we are not looking hard enough. Other areas of physics, especially abstruse mathematical concepts like supersymmetry, are showered with funding and academic respect, while one of the most profound questions humanity has ever pondered — Are we alone? — lingers largely on the sidelines. >>>
We zijn zelf onze grootste slavendrijvers
In haar prijswinnende boek – dat in korte tijd reeds een vierde druk beleeft – neemt Van der Vegt krachtig stelling tegen een fenomeen dat werkisme wordt genoemd: alles in het leven draait om werk, werk, werk. Het boek wil een tegenhanger zijn. Uit de kloostertraditie haalt Van der Vegt acht handreikingen voor een andere levenshouding, waarbij rust en werk elkaar op een ontspannen manier afwisselen. “Natuurlijk, iedereen weet dat rust belangrijk is”, antwoordt Van der Vegt op de vraag hoe nieuw dit inzicht is. “We weten het met ons hoofd, maar zijn we ook met ons hele wezen bereid om de keuze te maken voor rust? We weten dat het goed is, maar waarom doen we het dan niet?” >>>
Met Nietzsche een crisis door
Duizenden zieken en doden, economische malaise, rellen om een avondklok: een allesomvattende crisis zoals die al bijna een jaar aan de gang is, maakt dat mensen op zoek gaan naar een steuntje in de rug. Dat steuntje kan ook gevonden worden in de filosofie. Het is niet voor niets dat de tweeduizend jaar oude filosofie van de stoïcijnen een opleving kent: er verscheen bijvoorbeeld een bloemlezing samengesteld door filosoof Lammert Kamphuis. Dat is begrijpelijk, want denkers als Epictetus en Marcus Aurelius leren ons om ons niet emotioneel mee te laten slepen als de omstandigheden even niet meezitten. Maar weinig filosofen zijn zo actueel in deze tijden van crisis als de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche.
Het leven van Nietzsche (1844-1900) stond bol van ziekte en tegenslag. Vanaf zijn jonge jaren had hij last van verschrikkelijke migraine, als kind verloor hij zijn vader en broertje, al zijn huwelijksaanzoeken werden afgewezen, en zijn boeken kregen tijdens zijn carrière nauwelijks aandacht. Maar de besnorde filosoof liet zich daardoor niet uit het veld slaan, en gebruikte zijn persoonlijke ervaringen juist als inspiratie voor zijn filosofie, zoals hij schreef in zijn autobiografie Ecce homo: “Ik maakte van mijn wil om gezond te zijn, om te leven, mijn filosofie…” >>>
Alles draait maar om identiteit
Joden zijn te veel met het verleden bezig, vooral met de Sjoa, zegt A.B. Yehoshua halverwege ons gesprek over zijn nieuwe roman. Behalve over iemand met geheugenverlies, gaat die tussen de regels door ook over de toekomst van zijn land. Vandaar dat verleden, die eindeloze put vol herinneringen.
„Herinneringen vormen de basis van de Joodse identiteit”, vervolgt hij. Dat komt doordat we lange tijd geen gemeenschappelijk land, gedeelde taal of gezamenlijke structuren hadden. Toch moeten we er een beetje vanaf, want die herinneringen zijn gevaarlijk geworden. We kunnen ons beter richten op de toekomst, die vol nieuwe uitdagingen zit. Zie alleen al de gemeenschappelijke bestrijding van de corona-pandemie.
Sinds zijn vrienden Amos Oz en Aharon Appelfeld twee jaar geleden zijn overleden, is de 84-jarige A.B. Yehoshua de laatste grote Israëlische schrijver van zijn generatie. Al jaren is hij een serieuze kandidaat voor de Nobelprijs voor Literatuur. Ter gelegenheid van de vertaling van zijn twaalfde roman, De tunnel, spreek ik hem via Zoom in zijn appartement op de 31ste verdieping van een woontoren in het centrum van Tel Aviv.
De tunnel is het verhaal van een gepensioneerde ingenieur van het ministerie van Wegenbouw, Zvi Luria, die op een dag te horen krijgt dat hij beginnende dementie heeft. Zijn vrouw Dina, met wie hij al een halve eeuw gelukkig is, moedigt hem ondanks die diagnose aan zijn brein te blijven activeren. Ze koppelt hem daarom aan een jonge ingenieur van zijn vroegere afdeling, die in de Negev-woestijn een militaire weg ontwerpt. Het traject loopt dwars over een heuvel waar zich een van de Westelijke Jordaanoever gevluchte Palestijnse onderwijzer met zijn volwassen zoon en dochter schuilhoudt. Zvi raakt betrokken bij hun lot en komt met het idee om een tunnel onder die heuvel te bouwen, zodat de drie Palestijnen er kunnen blijven wonen. Terwijl hij zich vroeger nooit voor de levens van zijn ondergeschikten interesseerde, wordt hij ineens een empathisch mens. >>>
Je kijk op de dood bepaalt je levenshouding
“Het heeft nog lang geduurd, maar ik twijfel er niet meer aan dat het bewustzijn géén product is van de hersenen.
“Ik vergelijk het eindeloze bewustzijn met de cloud. Daarin zitten meer dan een miljard websites en filmpjes. Je kunt ze op je computer op elke plek in de wereld ontvangen, maar ze worden niet door dat apparaat geproduceerd, dat maakt alleen de ontvangst mogelijk. Als vergelijking: de hersenen en het lichaam maken de ontvangst van een gedeelte van dat eindeloze bewustzijn mogelijk, maar het wordt niet door de hersenen geproduceerd.”
Een bijna-doodervaring is altijd een transformatieve ervaring, zegt Van Lommel. Over twee minuten hartstilstand kunnen mensen een week lang praten, merkte hij tijdens de gesprekken die hij voerde. “Het verandert het leven echt ingrijpend. Ze verliezen hun angst voor de dood, want dood blijkt een andere vorm van leven te zijn en ze hebben de zekerheid dat de essentie van henzelf doorgaat. Ze voelden zich gelukkig en volledig en krijgen een nieuw inzicht in wat werkelijk belangrijk is in het leven: onvoorwaardelijke liefde, acceptatie en empathie, in de eerste plaats naar zichzelf. De acceptatie van je eigen schaduwkanten. Onvoorwaardelijke liefde en compassie naar de ander, de natuur en de aarde. Iedereen beschrijft dan het intense gevoel dat ze meekrijgen van diepe verbinding met alles en iedereen. Dat alles wat je denkt en doet invloed heeft en weer terugkomt bij jezelf.
“Het woord individu betekent letterlijk ‘niet gedeeld’. We zijn dus één. Wij zijn dat woord verkeerd gaan gebruiken, als afgescheiden van elkaar. >>>