Complot

… zijn complotdenkers, mensen die bovengemiddeld bezig zijn met het zoeken naar sociale status. Daarnaast bezitten ze weinig intellectuele bescheidenheid. Ze missen het besef dat je cognitieve vermogens begrensd zijn, en dat je met enkel intuïtie niet alle complexe thema’s kunt doorgronden. >>>

Confronteer je een complotdenker met tegenbewijs, dan vat die dat op als jouw poging om de samenzwering geheim te houden. Het effect is dat de overtuiging dat er een samenzwering gaande is, bij iedere weerstand irrationeler wordt en het veronderstelde complot steeds groter. >>>

“Ik snap dat u op zoek bent gegaan naar alternatieve zingeving. Maar ik neem u kwalijk dat u niet bent gebleven bij uw zoektocht, dat u de werkelijkheid vaarwel hebt gezegd en kiest voor het opgeven van het engagement.

Ik wantrouw de universele liefde die u verkondigt. U bent geen waarheidszoeker, geen kritische stem. Wás u dat maar. Ik kan daar niet mild over zijn, u maakt zich schuldig aan sociaal terrorisme.” >>>

Daartegenover, een prachtig essay ter verdediging van complotdenkers >>>

In oktober 1921, twee maanden voor de ontdekking van tetra-ethyllood, vertelde Midgley op een congres van de Society of Automotive Engineers in Indianapolis vol trots dat hij naar de bijeenkomst was gereden in een auto met een mix van benzine en 30 procent alcohol. De verbranding was schoner en „vrij van koolstof”. En door de hogere compressieverhouding „was de hoeveelheid paardenkracht van de auto met alcohol groter dan met benzine”. Kortom, het gebruik van alcohol had „geweldige voordelen en maar weinig nadelen”. Maar zijn bazen dachten daar anders over >>>

Het zijn mannen die ooit groot aanzien genoten. Een van hen won literaire prijzen, een ander was een gelauwerd Japan-deskundige, een aantal van hen is hoogleraar en weer een ander had een glansrijke carrière in de oorlogsjournalistiek. Zij waren de beste in hun vak en stonden aan de top. Je zou kunnen zeggen dat zij de elite waren, totdat ze vielen. De hoogleraren verloren zich tijdens lezingen over machtsstructuren in complottheorieën, de journalist die meeging in de Fortuyn-revolte eindigde met rassentheorieën en weer een ander kreeg nooit meer de statuur die hij genoot toen hij nog in verre oorden zat. >>>

Als luis in de pels van Silicon Valley zag Marietje Schaake jarenlang hoe tech-bedrijven hun macht bagatelliseerden. De coronacomplotten en de Capitool-bestorming legden pijnlijk bloot dat wat online gezegd wordt, de democratie kan ontwrichten.

Het wel of niet uitbannen van nazisymbolen, een adverteerdersboycot tegen Facebook en de talloze andere voorbeelden van controverse rond sociale-mediabedrijven maskeren een veel sluipender gevaar: in de online wereld heersen private bedrijven en is weinig democratische controle mogelijk, schreef tech-criticus Marietje Schaake een half jaar geleden. ‘De technologie- en databedrijven zijn bezig een stille coup te plegen.’

Twee weken geleden vond een belangrijke slag in die strijd plaats. Het Twitter-account van Donald T. werd offline gehaald nadat hij door bleef twitteren terwijl het Capitool werd belaagd. Volgens Twitter hadden zijn tweets de woede gevoed die voor het oog van de wereld werd gebotvierd op de mensen, het meubilair en het gebouw van het Amerikaanse parlement. Facebook en YouTube volgden korte tijd later en draaiden de president ook op zwart. Daarnaast weerden de tech-giganten alternatieve sociale platformen door ze uit hun appstores te weren uit vrees dat ook zij broedplaatsen voor extreem-rechts zouden worden. Amazon trok zelfs serverruimte in, waarmee het doek definitief viel.

‘Dit is niet de eerste slag’, verbetert Schaake. ‘Maar het is wel de meest zichtbare manifestatie van de macht die zij al lange tijd hebben. Die brak nu door naar de oppervlakte. Tegelijkertijd is het belangrijk om je te realiseren dat die macht er ook was geweest als ze hadden besloten om de tweets van de president niet weg te halen. Zij hebben hun positie lang gebruikt om te zeggen: bij ons kan min of meer alles. Zij hadden een houding van: wij optimaliseren en sturen op onze eigen winst en trekken ons niets aan van de maatschappij waarin wij opereren. Je ziet nu dat ze schrik hebben gekregen van hun eigen rol, ze trekken zich voor het eerst hun eigen macht aan.’ >>>

Vanuit huis bestrijdt Pepijn van Erp complotdenken met feiten en met kwinkslagen. „Er zit ook wel een betweter in me.”

Naast de computer van Pepijn van Erp ligt het boek Calling Bullshit. Dat is precies wat factchecker Van Erp dagelijks doet vanuit zijn werkkamer in zijn huis in Nijmegen; het opsporen en benoemen van onzin.

Voor Van Erp toont de recente bestorming door Trump-aanhangers van het Capitool in Washington, geïnspireerd door het idee dat de verkiezingen zijn ‘gestolen’, de kracht van complotideeën in het internettijdperk. Niet alleen in de VS, maar ook in Europa, waar ze tijdens de coronacrisis wijdverbreid zijn geraakt. Ook onder de demonstranten zondag in Amsterdam waren aanhangers van complotideeën.

Van Erp is het gezicht van Stichting Skepsis, die strijdt tegen desinformatie. Op de aan Skepsis gelieerde website Kloptdatwel was Van Erp de eerste die de beweringen van Willem Engel van Viruswaarheid kritisch onderzocht. Er volgden vele factchecks van beweringen van zelfbenoemde coronadeskundigen. Zo groeide Van Erp uit tot een vraagbaak voor journalisten en werd hij gevraagd voor tv- en radioprogramma’s om coronasceptici en complotdenkers van repliek te dienen.

Schrijver en voormalig beurscommentator Willem Middelkoop begon een rechtszaak tegen Van Erp, nadat zijn boek over de deep state door Van Erp „broddelwerk” was genoemd. Van Erp won. >>>

Complotdenkers als Lange Frans, Willem Engel en Alex Jones maken deel uit van een internationale beweging met wortels in de Koude Oorlog. Een wereld van overheidsvrezende oliebaronnen, rechtse christenen en de Amerikaanse John Birch Society.

‘De huidige gebeurtenissen zijn niet willekeurig, ze zijn niet zomaar gebeurd!’ roept de Britse complotschrijver David Icke op 29 augustus door de microfoon naar een menigte demonstranten op Trafalgar Square in Londen. Net als in andere Europese steden, zoals Berlijn, Parijs en Utrecht, staan deze zaterdagmiddag duizenden demonstranten te protesteren tegen het vrijheidsbeperkende coronabeleid. ‘We zien een lang geplande agenda die wordt uitgerold als een script. En het is voorbestemd om, als we nu niet opstaan, te eindigen met de totale wereldwijde onderwerping van het menselijk ras!’ Na bijna elke zin van Icke klinkt applaus en gejuich, met als afsluiting een door de spreker ingezette gezamenlijke roep: ‘Freedom! Freedom!’ Mensen staan knus tegen elkaar aan, Icke krijgt een paar armen over zijn schouders – de anderhalvemetersamenleving is ver te zoeken.

De 68-jarige Icke was tot 1990 sportverslaggever voor de BBC en ervoer kort hierna in Peru een spirituele openbaring. Sindsdien schrijft hij boeken waarin hij zijn spirituele inzichten vermengt met een verzameling van oudere complottheorieën, inclusief het beruchte antisemitische document Protocollen van de wijzen van Sion. In Icke’s wereld worden allerlei problemen op aarde in werkelijkheid gecreëerd door de Illuminati, een geheim genootschap dat overal sociale onrust en oorlogen aanwakkert. Hun doel: uit de chaos een gecentraliseerde, totalitaire wereldregering doen herrijzen, onder hun controle, een ‘New World Order’. Dat is een breder gedragen idee in complotkringen, maar David Icke gaat nog een stapje verder: de elites op aarde, inclusief de Illuminati, bestaan gedeeltelijk uit een verborgen netwerk van kwaadaardige, buitenaardse reptielen. CIA-agenten hebben hem dit bevestigd, schrijft Icke. >>>

Het idee van het Wereldcomplot verleidt zoveel mensen, omdat het een simpele verklaring geeft voor een massa ingewikkelde processen. Oorlogen, revoluties, crises en pandemieën stellen ons leven op de proef. Maar als ik in een Wereldcomplot geloof, heb ik het geruststellende gevoel dat ik het allemaal begrijp.

De oorlog in Syrië? Ik hoef de geschiedenis van het Midden-Oosten niet te bestuderen om te begrijpen wat daar aan de hand is. Het hoort bij de grote samenzwering. De ontwikkeling van de 5G-technologie? Ik hoef niets over de fysica van radiogolven te weten. Het is de samenzwering. De covid-19-pandemie? Niets te maken met ecosystemen, vleermuizen en virussen. Een kind kan zien dat het een deel van de samenzwering is.

Het Wereldcomplot is als een loper die alle geheimen van de wereld ontsluit en mij toegang geeft tot een exclusieve kring: die van de mensen die het begrepen hebben. Ik ben slimmer en wijzer dan de gemiddelde persoon en zelfs dan de intellectuele elite en de heersende klasse, professoren, journalisten, politici. Ik zie wat zij niet zien of proberen te verbergen.

Alle theorieën van het Wereldcomplot lijden aan dezelfde fundamentele fout: het geloof dat de geschiedenis heel eenvoudig is en je de wereld vrij gemakkelijk kunt manipuleren. Een kleine club kan alles begrijpen, voorspellen en controleren, van oorlogen tot technologische revoluties en pandemieën.

Het opmerkelijkste is het vermogen van dat groepje om tien zetten vooruit te denken in het mondiale schaakspel. Als ze ergens een virus loslaten, kunnen ze niet alleen voorspellen hoe het zich door de wereld zal verspreiden maar ook hoe het de wereldeconomie een jaar later zal beïnvloeden. Als ze een politieke revolutie ontketenen, kunnen ze haar verloop controleren. Als ze een oorlog beginnen, weten ze hoe die zal eindigen. Link

„Dit is foute boel”, zegt inkoper Jan Peter Prenger van Libris als hij hoort dat op de website van de boekwinkelketen boeken worden aangeboden waarin complottheorie QAnon wordt verspreid. De Engelstalige boeken, met titels als QAnon: An Invitation to the Great Awakening,worden na vragen van deze krant offline gehaald. Doorslaggevend in die beslissing, zegt Prenger, is dat QAnon, een beweging die gelooft dat kindermisbruikende satanisten de wereld regeren, aanzet tot gevaarlijke situaties. In de VS werden QAnon-aanhangers meermaals gewelddadig en de FBI ziet in de beweging een potentiële terreurdreiging.

Een rondgang langs boekhandels en webshops die boeken met complottheorieën verkopen levert uiteenlopende reacties op. „Wij staan voor de vrije beschikbaarheid van boeken zolang er geen wettelijk verbod op is. Zodra je ingrijpt, ga je toch richting censuur”, zegt mededirecteur Leo van de Wetering van Donner, dat als fysieke winkel bij Libris hoort maar zijn eigen aanbod bepaalt. Op de website van Donner staan behalve QAnon-boeken ook werken van complotdenkers als David Icke, die van antisemitisme wordt beschuldigd en gelooft dat hagedismensen de wereld beheersen.

Ook mediaconcern Audax, eigenaar van onder meer AKO, Bruna en webwinkel Bookspot.nl, reageert bij monde van een woordvoerder dat het – wettelijke verboden voorbehouden – geen boeken wil weren. „Het is de vrijheid van onze klanten om zelf een mening te vormen over de inhoud van boeken.” Bruna en AKO kregen eerder in oktober kritiek omdat ze complottijdschrift Gezond Verstand aanboden in de fysieke winkels.

Op weer een andere lijn zit Bol.com, naar eigen zeggen de grootste boekverkoper van Nederland. De webwinkel heeft enkele honderden complotboeken voorlopig offline gehaald en in de wacht gezet voor een inspectie waarbij het interne ‘kwaliteitsteam’ samen met experts (waaronder sociaal-wetenschappers) de inhoud zal onderzoeken. Het offline halen begon nadat Bol.com in oktober van RTL Z een vraag kreeg over het aanbod van complotlectuur. Woordvoerder Tamara Vlootman vindt niet dat de webwinkel daarmee censuur pleegt. „Boeken die wij weghalen, zijn op andere plekken nog te koop.” Link

… naar uiterts giftig spel.

Max van der Werff is zeker geen onbekende. Iedereen die de MH17-rechtszaak volgt – als rechtsgeleerde, onderzoeker, nabestaande, journalist of belangstellende – kent de man die al jarenlang met zijn eigen blog alternatieve theorieën over het neerstorten van het vliegtuig verspreidt. Dat hij een van de dominantste stemmen is in het Twitter-debat over MH17, schreef De Groene al in 2019. Ook viel in dat stuk te lezen hoe Van der Werff innig samenwerkt met pro-Russische rebellen in Oost-Oekraïne.

Nu blijkt dat deze Nederlander, die zijn tijd verdeelt tussen Nederland en de Filipijnen, het afgelopen jaar handelde in opdracht van de Russische militaire inlichtingendienst GROe. Niet alleen werd hij zelf het doorgeefluik van een kolonel uit Moskou, hij werd samen met een collega de brug tussen Moskou en pro-Russische activisten in Nederland. Dat blijkt uit een onderzoeksrapport van Bellingcat dat vandaag verschijnt. Het collectief baseert zich op gelekte e-mailboxen van twee hooggeplaatste GROe-officieren, en hun telefoongeschiedenis.

Dat de GROe zijn oog heeft laten vallen op de Nederlander is niet verwonderlijk. De voormalige ontwerper van gezelschapsspelletjes en handelaar in elektrische fietsen verloor naar eigen zeggen zijn geloof in de reguliere media en de westerse politiek in de jaren negentig. Hij ondernam meerdere reizen op zoek naar de waarheid en na het neerstorten van vlucht MH17 in 2014 trok hij ook naar Oekraïne. Met zijn eigen website (voorheen ‘Kremlintrol’ geheten), via Twitter en in optredens bij het online kanaal Café Weltschmerz bouwde hij een klein maar loyaal publiek op. Hij publiceerde een stroom aan verhalen en neemt klassieke media graag de maat omdat ze volgens hem de waarheid verzwijgen. Terwijl al snel bleek dat het Van der Werff zelf was die tijdens zijn reizen door de Donbas-regio zelf rommelde door nepbewijs te creëren en te publiceren. Link

‘Wellicht ongelukkig’, noemde rapper Lange Frans zijn bespiegelingen over het neerschieten van Mark Rutte, Geert Wilders en de gehele koninklijke familie, omdat zij deel zouden uitmaken van een mondiaal netwerk van satanische pedofielen. Deze week sloot YouTube het kanaal van Lange Frans, nadat Arjan Lubach een item aan zijn ‘fabeltjesfuik’ had gewijd.

Onlangs verscheen ook het eerste nummer van Gezond Verstand, waarin corona een ‘schijnpandemie’ werd genoemd en de moordpoging op de Russische oppositieleider Aleksej Navalny een ‘sluipmoordfantasie’. Hoofdredacteur is Karel van Wolferen (79), voormalig correspondent voor NRC Handelsblad in Japan en hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam. Eerder schreef hij dat corona op een Amerikaanse legerbasis is gefabriceerd als voorwendsel om alle kinderen ter wereld te vaccineren, waarbij zij een ‘digitale identiteit’ krijgen waarmee zij levenslang gevolgd kunnen worden.

Het wantrouwen richting de overheid en media groeit. En dat komt deels omdat op sociale media een heel circuit aan mensen langzaamaan een eigen parallelle werkelijkheid in gezogen. Platforms als Facebook en YouTube willen onze aandacht zo lang mogelijk vasthouden om advertenties te verkopen. En daarom bieden ze dingen aan waarvan het systeem weet dat je dat interessant vindt. Je denkt dan ook dat je zelf kiest welk filmpje gaat kijken, maar eigenlijk zit je in een nauwer tunneltje dan ooit: de fuik. En hoe langer mensen in die fuik zitten, hoe meer ze openstaan voor radicale ideeën die ze zelf nog niet hadden. Link, kijk vanaf 06:00

Het is bijna een traditie aan het worden. Om de zoveel jaar publiceert het International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ) Alle onderzoeken vind je op de site van het ICIJ. in samenwerking met media over de hele wereld brisante verhalen over belastingontwijking, witwassen en fraude door rijken, bedrijven, criminelen of een combinatie van die drie.

Aan de basis van die verhalen staan meestal gelekte documenten van banken, trustkantoren of toezichthouders. Zo kregen we via de zogenoemde LuxLeaks, Luanda Leaks, Paradise Papers, Panama Papers en andere lekken inzage in de geoliede mondiale financiële witwas- en belastingontwijkingsmachine. De hoofdrol werd steevast gespeeld door chique banken, advocaten, trustkantoren en consultants in Londen, New York, Frankfurt, Parijs en de hoofdstad van ons eigen belastingparadijs Nederland, Amsterdam.

Vorige week werd een nieuw mega-onderzoek gepresenteerd: de FinCEN Files. Bij ICIJ vind je het complete dossier. BuzzFeed News wist anderhalf jaar geleden de hand te leggen op 2100 meldingen van verdachte betalingen. Bij BuzzFeed News vind je een uitgebreid dossier. Dat zijn, als het goed is, uitgebreide beschrijvingen van wat er mogelijk mis is met een transactie. Dit betekent dus niet dat er daadwerkelijk sprake is van een illegale transactie, maar dat nader onderzoek nodig is. Dat is een belangrijke nuance om in het achterhoofd te houden als je alle verhalen over het laatste lek leest.

Banken hadden die aan de Amerikaanse toezichthouder FinCEN verstrekt, vandaar de naam. De meldingen zijn door speciaal onderzoeker Robert Mueller gebruikt en blijkbaar naar BuzzFeed News gelekt. Dat deelde op zijn beurt de documenten met ICIJ en daarmee met meer dan honderd aangesloten journalistieke organisaties in 88 landen. In Nederland deden Investico, Trouw en Het Financieele Dagblad mee. Link

Als er nooit complotten werden gesmeed, zou je geen complotdenkers hebben. Typisch aan samenzweerders is dat die zichzelf nooit zo zien. Al in 1950 stapelde zich in kleine kring bewijs op dat roken de gezondheid ernstige schade toebrengt. Het is onwaarschijnlijk dat iemand in de directiekamer van Philip Morris destijds heeft geopperd: ‘Om winst te blijven maken, zullen we een complot moeten smeden tegen onze cliëntèle.’ Wat volgde was evenwel een schoolvoorbeeld van een samenzwering.

Eén dag voor de start van het MH17 proces verzamelen een paar honderd mensen zich onder goudkleurige kroonluchters in de Lutherse kerk in Amsterdam. Op deze zondag 8 maart organiseert alternatief medium De andere krant een congres om haar special over de MH17 te presenteren. Oud-hoogleraren Karel van Wolferen en Kees van der Pijl houden een lezing waarin ze uitleggen waarom het door Nederland geleide onderzoek naar de vliegtuigramp niet zou deugen. Maar erna stuit NRC op foto’s waarop nog een dérde man met een rossig baardje de volle kerkzaal toespreekt.

Wie deze spreker is, die niet staat aangekondigd in het programma en achteraf ook niet is terug te vinden in het videoverslag? „Geen idee”, zegt Madeleine Klinkhamer, initiatiefnemer van De andere krant, aan de telefoon. Lijkt de onbekende spreker niet verdacht veel op Aleksandr Malkevitsj, een grote speler in Ruslands propagandamachine? „Wie zegt u?”, reageert Klinkhamer, die het congres organiseerde en zelf ook aanwezig was in de Lutherse kerk. „Nee, die naam doet bij mij geen belletje rinkelen”.

De andere krant is opgericht in 2018 om het nieuws te brengen dat de ‘mainstream media’ achterhouden. Het blad wordt huis-aan-huis verspreid en ligt in stapels bij alternatieve winkeltjes. Eerdere edities gingen onder meer over Rusland, alternatieve geneeswijzen en de ‘ware’ toedracht van de aanslagen op het World Trade Center in New York in 2001. De afgelopen maanden heeft de krant zich op Covid-19 gericht. Dat zou maar een griepje zijn, ontwikkeld in de Verenigde Staten om de wereldbevolking onder controle te krijgen. Link

Hoe word je een complotdenker? Lees bijvoorbeeld een opnieuw uitgegeven boek van Baltasar Gracián (1601-1658). Hij geeft tips waar je je voordeel mee kunt doen.

‘Wee het paard waarvan de meester geen ogen heeft: het zal niet snel vet worden”, schreef de Spaanse jezuïet Baltasar Gracián rond 1647. Iedereen die een boodschap te verspreiden heeft, zal zich dit ter harte nemen: als je niet gezien wordt, kwijn je weg.

In 1647 werd Graciáns Handorakel en kunst van voorzichtigheid gepubliceerd –recent verscheen een herdruk van de Nederlandse vertaling. De lessen die Gracián hierin geeft, gelden in veel gevallen nog steeds. Ze bevatten algemene wijsheden waar menig managementgoeroe nog een punt aan kan zuigen– ‘niet uw meerdere overtreffen’, ‘met grote mannen sympathiseren’ of ‘nooit als de massa zijn’ – maar ook een aantal levenslessen waarmee complotdenkers hun voordeel kunnen doen.

Want je boodschap is belangrijk, maar als je die niet goed over het voetlicht weet te krijgen, dan heb je er niets aan. Daarom tien lessen aan de hand van Garcián: hoe word ik een betere complotdenker? Link

Complotdenken is de neiging om ‘een bepaalde gebeurtenis, ontwikkeling of toestand als het resultaat van een samenzwering te verklaren’. De omschrijving is van journalist Maarten Reijnders, die er in 2016 een boek over publiceerde: Complotdenkers. Hoe gevaarlijk is het geloof in samenzweringstheorieën?

Complotdenkers zijn mensen die alleen nog maar in samenzweringen kunnen geloven, en die achter elke autoriteit een complot vermoeden. Maar er is ook een grijs gebied waar het allerminst duidelijk is wie gelijk heeft. En soms heeft dat kwalijke gevolgen, zoals in het geval van Maurice de Hond die bij de fameuze Deventer moordzaak verbeten jacht maakte op de vermeende dader, een man die uiteindelijk onschuldig bleek, maar wiens leven intussen ontwricht was.

En daar zijn meer voorbeelden van. Een van de hoofdpersonen in Reijnders’ boek is Joris Demmink, destijds hoogste ambtenaar van Justitie, en jarenlang volkomen ten onrechte in een kwaad daglicht gesteld.

‘En er is een andere interessante parallel met religie. Over protestanten wordt gezegd: zet er twee bij elkaar en je hebt een kerk, zet er drie bij elkaar en je hebt een kerkscheuring. Dat zie je ook bij complotdenkers. Als je twee complotdenkers naast elkaar zet, kunnen ze het goed met elkaar vinden. Ze zien veel overeenkomsten, maar dan krijgen ze toch weer snel ruzie. Ze beschuldigen elkaar betrokken te zijn bij een complot. Of te werken voor de geheime dienst. Het is misschien ook wel onderdeel van hun persoonlijkheid.’

‘Ze hebben een monolithisch wereldbeeld. Zo keek ik ook naar complotdenkers voordat ik aan dit boek begon. Ik had er een oppervlakkig beeld van. Ik heb inmiddels gezien dat het gelaagde personen zijn, en dat er allerlei redenen zijn waarom ze in die complotten geloven. In hoeverre ben je bereid te accepteren dat de wereld complex is, en dat je niet alles kunt begrijpen? Dat er dingen zijn die in tegenspraak zijn met wat je gelooft?’ Link 

Moet een viroloog, die hier al zijn hele leven mee bezig is, in zo’n platform dan luisteren naar een bakker die ook komt vertellen wat hij van de pandemie denkt?

‘Ik zeg niet dat elke inbreng evenveel waard is. Je mag best context geven: dit komt van een hoogleraar bij een groot laboratorium en dat komt van iemand die zich er sinds kort in verdiept. Ik vraag ook niet dat die hoogleraar met iedereen apart in gesprek gaat; het gaat mij om de instituties. Politiek, media en vooral wetenschap hebben nauwelijks loketten waar buitenstaanders terechtkunnen. In de wetenschap mag je alleen meedoen als je aan een instituut bent verbonden. Onderzoek telt alleen als het dubbelblind is uitgevoerd en onder peerreview is geweest…’

Dat is kwaliteitsbewaking

‘Natuurlijk, maar die heeft slechte kanten. Het betekent ook dat andere perspectieven makkelijk kunnen worden buitengesloten. Dat een grote groep, die zich zeer betrokken voelt, geen manier heeft om betrokken te zijn en maar moet aannemen wat er wordt beweerd, op grond van autoriteitsargumenten. De wetenschap is niet heilig. Er gaan dingen fout. Er zijn belangen, ook financiële. Mensen zien dat, maar krijgen te horen: bemoei je er niet mee. Dan draag je bij aan het wantrouwen. Biedt meer inzicht en inspraak in hoe kennis wordt geproduceerd.’ Link

De zelfbenoemde zender van de deplorables. Net zo New Yorks als NBC, twee blokken verderop.

Fox News heeft zich de afgelopen vier jaar ontpopt als belangrijke pilaar van het trumpisme: een tv-zender die de president zowel beschermt als bewapent, die de agenda van de president kleur en vuur geeft, dat die agenda niet alleen uitschreeuwt maar ook influistert. Het heeft Fox geen windeieren gelegd: de zender heeft de hoogste kijkcijfers van het land en de miljoenen kijkers leveren jaarlijks 2,7 miljard dollar op.

De Australische mediatycoon Rupert Murdoch had halverwege de jaren negentig door dat Amerika nog wel een tv-zender kon gebruiken. Hij had ervaring met Australische en Engelse tabloids, was in de VS de New York Post begonnen, en dacht dat die lezers ook wel een tv-zender konden gebruiken. De doelgroep: mannen die van American football hielden -hij had daartoe net de rechten van de competitie gekocht-, de hardwerkende of gepensioneerde witte Amerikaanse basis die van bier en vlag en vaderland hield, en die dacht dat dit allemaal van haar afgepakt ging worden. Murdoch had de Trumpbasis ontdekt. Link

Het hedendaags complotdenken is geworteld in de politiek buiten de gevestigde politiek, in de media buiten de gevestigde media, in de wetenschap buiten de gevestigde wetenschap. Deels is dat zeker het gevolg van het feit dat de gevestigde orde tegenwoordig een stuk minder gevestigd is. De politiek ís zo vaak onbetrouwbaar, de journalistiek vergaloppeert zich met grote regelmaat, de wetenschap beweert te vaak stellig wat ze nog helemaal niet hard kan maken. Maar het moderne complotdenken is geen kritiek, geen serieuze poging tot hervorming en correctie. Het probeert geen nieuwe waarheden te ontdekken, het is in de kern nihilistisch. Het gaat niet om vervangende waarheden, om alternatieve feiten, het gaat om munitie om de vijand mee te lijf te gaan. Wie denkt dat het bestreden kan worden met voorlichting en bewustwording, heeft er niets van begrepen.

Vandaar dat complotdenken en een groot ego zo goed samengaan. Verspreiders van complotverhalen zijn ook altijd degenen die het land willen redden, een revolutie afkondigen, onderonsjes hebben met Jezus of de geest van Pim, zichzelf als laatste strohalm van een geknecht volk zien, van een beschaving die hopeloos ten onder dreigt te gaan, en anders wel het Avondland. Het zijn de heroïsche vaandeldragers van een bevolking die door de eigen machthebbers vernietigd dreigt te worden. Link

Wanneer het gaat over complotdenkers -vooral te vinden bij de PVV, FvD en de SP-, en juist in deze crisis gaat het vaak over complotdenkers, valt iets op. Traditionele verklaringen van het fenomeen schieten tekort. Voorheen heette het dat complotdenkers op zoek waren naar een verborgen orde –jij hebt de ware toedracht ontdekt, aan jou en jouwen zijn grotere verbanden onthuld, hogere kennis stelt je in staat om de samenzweringen van onzichtbare machten te doorzien.

‘Complotdenkers’, stelde politicoloog André Krouwel onlangs op het platform voor datajournalistiek Pointer, (KRO/NCRV) ‘snappen de complexe wereld niet en verzinnen vervolgens een verklaring voor wat er gebeurt.’

Misschien, maar als je vroeger het vermoeden had dat de aarde plat was, dan werd je braaf lid van The Flat Earth Society (sinds 1956) en wisselde je ‘bewijzen’ uit met geloofsgenoten over hoe jammerlijk de officiële wetenschap ernaast zat. Eeuwenlang verborgen geheimen van de Tempeliers, weggemoffelde bewijzen van buitenaards leven, de alleen voor ingewijden zichtbare wereldorde van de Illuminati, de ware toedracht van de moord op JFK – je kon er een leven zoet mee zijn. En je er bijzonder door voelen. Anderen waren onwetend, jij niet.

‘Wijs’neus Hedendaags complotdenken is anders. Het is wispelturig en agressief. De klassieke complotdenker is een wijsneus, oneindig vindingrijk in het vinden van bewijzen van zijn overtuiging, tot de kleinste feitelijke details. Bij de hedendaagse complotdenker ligt de hysterie altijd vlak onder de oppervlakte. Het denken, de ‘theorie’ is ondergeschikt, het gaat primair om gevoel. Vandaar dat de verschillende complotten elkaar zo snel afwisselen. Het moderne complotdenken zoekt geen verborgen orde. Het gedijt juist op chaos. Link

De Turkse garagehouder in Oost vertrouwt het niet helemaal. “Al die vergaande maatregelen. Alleen om een paar ouderen te redden? Nee, de overheid weet hier meer van.” Wat dan precies, weet hij ook niet zo snel.

Dat Shell al lang op de hoogte was van de risico’s van het gebruik van olie en gas, was bekend. Maar al in 1962 waarschuwde het hoofd van de eigen geologische dienst dat Shells activiteiten konden leiden tot ‘een ernstige vergiftiging van de atmosfeer’.

In 1959 viert het American Petroleum Institute (API) trots zijn honderdste verjaardag met het symposium Energy and Man. Gastheer is Shell-baas Max Burns, op dat moment voorzitter van het instituut, dat de belangen van de olie-industrie behartigt. Een van de sprekers is de beroemde Hongaars-Amerikaanse natuurkundige Edward Teller, de ‘vader van de waterstofbom’. In zijn lezing waarschuwt Teller dat oliemaatschappijen snel op zoek moeten naar alternatieven voor kolen, olie en gas. Want bij de verbranding ervan komt kooldioxide vrij.

Dat gas is weliswaar transparant, onzichtbaar en reukloos en het vormt geen direct gevaar voor de menselijke gezondheid, maar het heeft volgens Teller wel een andere, vreemde bijwerking. Kooldioxide „absorbeert de infrarode straling die door de aarde wordt uitgezonden”, houdt Teller zijn gehoor van oliebaronnen, economen, historici en politici voor. „In de atmosfeer zorgt dat voor een broeikaseffect.”

Decennia voordat klimaatverandering een serieus maatschappelijk thema werd, kenden Shell en andere oliemaatschappijen al de risico’s die het gebruik van hun producten met zich meebrengt voor de opwarming van de aarde. Het is kennis die ze nu wel eens duur te staan kan komen en waarvoor ze zich steeds vaker publiekelijk moeten verantwoorden. Link

Ik [Dimitri Tokmetzis] spreek Harambam een jaar na de publicatie van zijn proefschrift (cum laude) The Truth Is Out There: Conspiracy Culture in an Age of Epistemic Instability.  We treffen elkaar in een koffiehoek van het Instituut voor Informatierecht van de Universiteit van Amsterdam, waar hij onderzoek doet naar de invloed van algoritmen op onze nieuwsvoorziening. Ik stuitte op zijn werk tijdens mijn onderzoek naar ‘Pizzagate’ Lees het verhaal over Pizzagate.en vond het interessant. Harambam benadert complottheorieën niet als een probleem, noch ziet hij complotdenkers noodzakelijk als gevaarlijke gekkies, misleide geesten of zweverige mafketels. Hij schetst juist een genuanceerd en haast liefdevol beeld van deze mensen en hun, nou ja, bijzondere ideeën.

Zijn boodschap? De complotwereld is zeer divers. Er zitten zeker een aantal radicale complotdenkers bij, maar het merendeel is niet gek. En als we hen serieus nemen – althans, hoe ze tot hun ideeën zijn gekomen – kunnen we veel van hen leren. Link