In mijn top-10 springt Het einde van de rode mens van Svetlana Aleksijevitsj boven alles uit. De ingenieuze manier waarop deze Belarussische schrijfster tientallen inwoners van de voormalige Sovjet-Unie aan het woord laat en hun aaneengeschakelde lotgevallen als een Griekse tragedie presenteert, heeft me doen beseffen waarom Poetin al twintig jaar zijn gang kan gaan. Ze kreeg er de Nobelprijs voor. >>>
Terug bij ‘af’
Twaalf jaar geleden liet het kabinet-Rutte I de landelijke regie in verstedelijking en landschapsbeleid los, en droeg die over aan de provincies en gemeenten. Na twaalf jaar … gaat het kabinet-Rutte IV pas weer sturen omdat de zelf gecreëerde problemen acuut zijn. De grote verbouwing wordt een gevecht om ruimte, want Nederland is te klein voor alle wensen, plannen en ambities. >>>
Femke van Zeijl geeft met haar boek ‘De doe-het-zelfmaatschappij‘ een beeld van hoe dat er ook hier uit kan gaan zien. In Nigeria is de overheid non-existent. Wil je iets gedaan krijgen van de staat, dan kom je niet onder de corruptie uit. Het gaat verreweg het snelst als je problemen zelf oplost, of het nu gaat om water of stroom, veiligheid, gezondheidszorg, of onderwijs, je bent op jezelf aangewezen. >>>
We letten vooral op nut, efficiency en effectiviteit. Alles moet goed georganiseerd zijn, dan is het in orde. Inhoudelijke betekenis, samenhang, de waarde der dingen interesseert mensen steeds minder.’ Als voorbeeld wees Zijderveld op zijn eigen werkkring: ‘Kijk naar de universiteit, die is inmiddels niet slecht georganiseerd, maar de vraag die nauwelijks nog wordt gesteld is: waar staan we voor? >>>
Habsburg
“De wereld van gisteren” barst van de impliciete waarschuwingen. Maar terwijl in het rijk vol zekerheden een verlicht liberalisme regeert, is het woord veiligheid allang als een schim uit ons vocabulaire weggestreept. Schrijvers als Caroline de Gruyter hebben de afgelopen jaren vaker gewezen op de paralellen tussen de Europese Unie en het Habsburgse Rijk, hoe beide bestaan en bestonden bij de gratie van langzame verandering, een grote bureaucratie en een modderig compromis. >>>
Gaia – Welkom in het Novaceen
De aarde en de atmosfeer en alle levende organismen die zich daar bevinden vormen samen een geheel dat zijn compositie reguleert zodat er leven op kan voortbestaan. Een superorganisme, noemt Lovelock dat. Door deze zelfregulering blijven onder meer de temperatuur van de lucht en de oceanen en de concentraties van gassen in de atmosfeer binnen een bepaalde bandbreedte, zodat de chemische en biologische kringlopen van levende organismen kunnen blijven bestaan – vergelijkbaar met de terugkoppelingssystemen in zijn radio. ‘Het is erg bijzonder: we hebben bijvoorbeeld zo’n laag gehalte aan koolstofdioxide in onze atmosfeer vergeleken met andere planeten. Waarom? Omdat dat nodig is om het leven in stand te houden, en zonder datzelfde leven zou het ook niet langer in stand worden gehouden. Met veel meer CO2 is het veel te heet voor levende wezens. >>>
Ways of Being
Achter alles in Ways of Being zit toch vooral het idee dat de wereld veel en veel complexer is dan ons alledaagse begrip ervan, veel buitengewoner dan dat alledaagse denken kan accepteren. En voor iemand die gezegend is met de tijd en de energie is het geweldig om je in zoveel verschillende dingen te verdiepen. Er is zoveel om op te duiken en te laten zien, niet alleen aan de buitenwereld maar ook aan andere disciplines van de zo vaak in silo’s opgesloten wetenschap. Een mooi voorbeeld is het werk van Monica Gagliano. Zij ontdekte ooit dat er planten zijn die over een geheugen beschikken. >>>
We worden gewaarschuwd. Al minstens vijftig jaar
Te denken dat alleen het denken is wat een mens een mens maakt is een onvolwassenheid. Te denken dat de wereld bij de mensen stopt is een onvolwassenheid. Het is een goed begin misschien, om naar de mensenwereld te kijken. Maar wie daar ophoudt, wie een leven lang alleen maar in dat domein blijft leven, kijken en ademen. Die mist eigenlijk het grootste gedeelte. Die mist het domein van de andere wezens. De dieren, de planten, de schimmels, de mossen, de rotsen, de vuurvliegjes, de rivieren en het vuur. De wilde wereld. Het is niet makkelijk om er echt iets van te begrijpen. Je moet er jaren voor naar de natuur kijken. De dieren leren kennen. Echt leren kennen. Weten dat je een aap die je op een afstand ziet al een keer gezien hebt. Weten wat zijn gewoontes zijn, waar hij van houdt, waar hij niet tegen kan. Na een tijdje leer je hoe je hem kan roepen, zodat hij naar je toe komt. Tot heel vlakbij. Daar gaat ongelofelijk veel tijd overheen. Het is een heel andere wereld waar je dan in belandt. Een heel andere. Veel tragere tijd. >>>
De 21 beste romans
Uit de literatuurenquête van De Groene Amsterdammer onder critici, schrijvers, academici en uitgevers kwamen deze titels uit de 21e eeuw naar voren. >>>
Kwetsbaar Nederland
Het ver doorgevoerde liberalisme heeft het cement uit de Nederlandse samenleving gezandstraald. We moesten allemaal rationele klanten worden van commerciële en semipublieke diensten. De overheid die het algemeen belang, de normen en waarden, de zorg voor elkaar en het collectief geweten moest vertegenwoordigen hebben we bewust verzwakt. Niet mee bemoeien. De verschillen tussen mensen en hun kansen zijn vergroot. Goed je best doen, pech als het minder goed lukt. >>>
Het liberalisme is emancipatoir, waarborgt de rechten van het individu, gelooft in vooruitgang. Maar het ontbreekt aan vergezichten voor de samenleving als geheel. >>>
De wrange, vermakelijke Russische realiteit
Terwijl Kessler een heldere analyse van de recente Russische geschiedenis biedt, begeeft de antropologe Eline Helmer (1993) zich in Een Rus als ik tussen de gewone Russen in de provincie. Voor iedereen die langere tijd in Rusland heeft gewoond is haar boek een feest der herkenning. Dankzij haar goede pen en gevoel voor humor moet je regelmatig schaterlachen om wat ze nu weer voor idioots meemaakt. >>>
‘De heilige natuur’
Zou u zeggen dat die Chinezen die zo geïnteresseerd waren in die westerse ideeën en die tegelijkertijd de notie van qi koesterden, mensen waren die logos en mythe wisten te combineren. „Jazeker!” En waren zij de enigen? „Nee, de Grieken konden dat ook. Het is in de moderne wereld dat we logos en mythe zo uit elkaar gehaald hebben.” >>>
Rusland gaat terug in de tijd
Goeriëv schreef het boek Spin Dictators, samen met de Amerikaanse politicoloog Daniel Treisman. Het gaat over ‘spindictaturen’, moderne dictaturen waarin machthebbers met goed doordachte methodes in het zadel blijven. Nepverkiezingen, onzichtbare sturing van de media, politieke pr. Met geweld en intimidatie de bevolking onderdrukken, zoals twintigste-eeuwse ‘angstdictators’ als Stalin en Mao dat deden, doen ‘spindictators’ als Poetin, Erdogan en Orbán liever niet. >>>
Sovjetnostalgie
In zijn beruchte toespraak net voor de invasie van 24 februari eiste Poetin openlijk herstel van het Russische imperium achter de grenzen van pakweg 1991. En dat terwijl hij in 2014 de Krim liet innemen door een zee van ‘groene mannetjes’ in uniformen zónder insignes. Moskou kon zo alles ontkennen. Met de verovering van de oostelijke mespunt Oekraïne en vooral de bezetting van de Krim smeedde Poetin in 2014 in eigen land zijn oorlogscoalitie. In de toespraak presenteerde hij het thuisfront de hoofdprijs: herstel van het oude rijk. Poetin zette het masker dus helemaal af. >>>
Komt er een kernoorlog?
In zijn boek The ‘Limits of Safety’ toont Sagan aan dat het beheer en gebruik van nucleaire wapens -een activiteit die foutloos zou moeten zijn- bol staat en stond van zogenaamde ‘normal accidents’: foutjes gebeuren altijd en kunnen via kettingreacties veel grotere fouten veroorzaken. Zoals de vernietiging van de mensheid.
Sagan documenteerde een hele rits aan bijna-ongelukken -‘close calls’- met kernwapens. Zo zagen bewakers van een vliegbasis een beer aan voor een indringer. Op een andere vliegbasis ging daarom het alarm af, ‘de oorlog is begonnen!’ Piloten raceten naar hun bommenwerpers en werden pas op de startbaan tegengehouden. >>>
Obscure familiegeschiedenissen
Dit boek gaat over vijf ondernemersfamilies die hun imperium uitbreidden dankzij, of te danken hebben aan, grootschalige collaboratie met de nazi’s:
de families Quandt, Flick, Von Finck, Porsche-Piëch en Oetker.
Ze verdienden een fortuin met grootschalige wapenproductie en door het opkopen van Joodse ondernemingen tegen spotprijzen toen die aan de nieuwe naziwetgeving werden onderworpen. ‘Arisering’, heet het eufemistisch, maar ‘onteigening’ is een beter woord. In hun fabrieken werden vervolgens dwangarbeiders afkomstig uit heel Europa onder mensonterende omstandigheden te werk gesteld. Duizenden mensen kwamen daarbij om het leven.
Deze familiedynastieën zijn anno 2022 vele miljarden waard. De -klein-zonen en -dochters zijn nu de grootaandeelhouders van grote Europese bedrijven, zoals BMW, Porsche, Volkswagen en Dr. Oetker. Er zijn talrijke stichtingen, hoofdkantoren en zelfs mediaprijzen vernoemd naar de oorlogsmisdadigers van toen. >>>
Waarom schurken pech hebben
Met ‘Waarom schurken pech hebben en helden geluk’ heeft Jurriën Hamer de Socrates Wisselbeker gewonnen voor het ‘meest urgente, oorspronkelijke en prikkelende filosofieboek’. Hamer verwerpt het idee van de vrije wil. >>>
Het begin van alles
Het beeld van de oermens als dommig dier is dus een mythe. Een van de eigenschappen waarin wij mensen ons onderscheiden van dieren, is dat dieren alleen produceren wat ze nodig hebben, en wij méér. Mensen zijn altijd ‘wezens van overvloed’ geweest en dat maakt ons de creatiefste – en destructiefste – diersoort van allemaal. ‘Heersende klassen zijn eenvoudigweg diegenen die de samenleving zo hebben georganiseerd dat ze het leeuwendeel van dat overschot voor zichzelf kunnen opeisen. >>>
Om de oorlog in Oekraïne beter te begrijpen …
Om het handelen van Rusland te begrijpen moet je bij Russische schrijvers van nu zijn, zoals Michail Sjisjkin en Maxim Osipov. In hun respectievelijke verhalenbundels De kalligrafielesen De wereld is niet stuk te krijgen laten zij zien dat het Rusland van Poetin een logisch uitvloeisel is van de Sovjet-Unie, waar jonge mensen leugens als waarheid werden gepresenteerd, waardoor ze moreel werden gecorrumpeerd. Van zulke praktijken laat de in het Nederlands schrijvende, maar in de Sovjet-Unie opgegroeide Sana Valiulina in haar roman Kinderen van Brezjnev de ontluisterende gevolgen zien. Zo komt er een jongen in voor, die van een angstig kind langzamerhand verandert in een ambitieuze, cynische sadist. In hem herken je moeiteloos iemand als Vladimir Poetin. >>>
Een maniakale verzamelaar in Spanje
Het klinkt als een raar idee: een vuistdikke biografie over een zoon van Christoffel Columbus. Maar bij het lezen van de inleiding van De gezonken verzameling van Ferdinand Columbus van Edward Wilson-Lee weet je als lezer al: dit is een heerlijk én interessant boek. Een boek voor iedereen die van boeken houdt. >>>
Onze markt-identiteit
We hebben een systeem waar de markt onze identiteit aanbiedt: via branding, via reclames. We kunnen zeggen: ik ben die soort man, die soort vrouw; dit zijn mijn aspiraties. We zijn daardoor leesbaar voor andere mensen. Maar in tegenstelling tot geboorte of stand is het een heel dunne, breekbare identiteit. Ik denk dat een maatschappij die geen gezamenlijk project meer heeft, niet voldoende biedt om deze individualistische identiteiten samen te houden. Die houdt dan op een maatschappij te zijn, en wordt gewoon een hele hoop mensen die op een plek leven. Maar ik denk dat een nieuw gemeenschappelijk project voor onze neus ligt: een diepgaande, groene transformatie. Niet om een nieuwe samenleving te scheppen, maar om te doen wat noodzakelijk is. >>>
Welke deugden zijn bepalend?
In ‘Gewone deugden’ gaat het over een moreel individualisme dat goed kan zijn. Als die morele deugden werken, hoef je jezelf niet te rechtvaardigen volgens de een of andere universele standaard. Je rechtvaardiging put je uit je familie, je buurt, je vrienden. Je morele doel is de boel draaiende te houden en te voorkomen dat de situatie uit de hand loopt. >>>
Wat doe je als het leven triest lijkt?
Als jongeman was Montaigne ervan overtuigd dat zijn geest zijn meester was, maar naarmate hij ouder werd en zijn lichaam hem in de steek liet, kreeg hij heel andere ideeën. „Montaigne schrijft ergens dat hij een dame wilde troosten die echt verdriet had. Eerst wil hij haar Seneca of Cicero voorlezen, maar dan denkt hij: nee, ik ga gewoon met haar zitten.” Opvallend, want Montaigne was destijds een van de grootste geleerden en bezat een bibliotheek vol wijsgerige werken. Toch liet hij de boeken links liggen. >>>
Wat verwacht je
“Wat had je dan verwacht”. Bijleveld, die hiervoor drie boeken publiceerde over loslaten, diept onder meer uit wat verwachtingen eigenlijk zijn, waarom we ze hebben, en wat ze doen met onze breinchemie. Ook geeft hij oefeningen om bewuster te worden van je verwachtingen en die, wanneer wenselijk, bij te stellen of op te geven.
Inzicht krijgen in je verwachtingen vergroot je zelfkennis, schrijft Bijleveld. Het helpt je om je eigen verwachtingen én die van anderen beter te hanteren. Om niet teleurgesteld te raken in jezelf en de wereld. Zonder daarvoor, volgens hem, je ambities en idealen opzij te hoeven zetten. Daarom, tijdens deze winter van gesneuvelde hoop, zes lessen over verwachtingen. >>>
Hipparchia
De meeste mensen hebben steeds weer wat nieuws te wensen. Altijd mankeert er iets. Te warm, te koud, te klein, te oud. Het is een bodemloze put. Want zolang je innerlijk niet verandert, zal alles nooit genoeg zijn.
Het is een van de relativerende wijsheden van de Griekse filosoof Crates uit de prikkelende, nieuwe strip De Filosoof, de Hond en de Bruiloft van Barbara Stok. Het boek is de opvolger van haar wereldwijd geprezen en verkochte stripbiografie Vincent uit 2012, over het leven van schilder Vincent van Gogh. Binnen een dag na verschijning vorige week werd een tweede druk in gang gezet. >>>
Vogels zijn als de kanaries in de mijn
Meer is minder. Het klinkt als zo’n cryptische reclameboodschap maar lijkt voor Ruud Foppen van Sovon Vogelonderzoek realiteit. Van 1900 tot 2020 nam het aantal broedvogels in ons land toe van 148 naar 187. Maar de echte natuurlijke rijkdom is afgenomen. Biodiversiteit is méér dan alleen het aantal soorten. Vogels zijn als de kanaries in de mijn. Ze vertellen het verhaal van het landschap. Van het verdwijnen van de woeste gronden, van de verwording van het duin, de vernieling van het kleinschalige landschap. Kenmerkende landschappen met elk hun eigen flora en fauna. >>>
Nico de Haan
Zoals de boeren in de jaren zeventig naar grootschaligheid en mechanisering werden gestuurd, moet de sector nu naar natuurlandbouw worden geleid. Tijdens de lockdowns werd bovendien duidelijk hoeveel behoefte er is aan natuur. Er moet echt veel meer natuur komen. >>>
‘Ik ben de wereld’
Jan Warndorff verzet zich verzet tegen de westerse, wetenschappelijk-objectiverende blik op het bestaan, tegen de drang altijd maar te verklaren, modellen te ontwerpen en te doen alsof daarmee de werkelijkheid beschreven is; hij zegt dat het leven au fond niet te begrijpen is … en dat is niet erg. >>>
De verloren generatie
Een Opel Ascona op de Boulevard Périphérique in Parijs. Vader rijdt, moeder doet de routebegeleiding. Hier afslaan. Nee, hier! Nu! De ene na de andere sigaret wordt opgestoken, zij Arsenal, hij Caballero. De ramen zijn gesloten tegen de tocht. Op de achterbank zitten vier kinderen, zonder gordel, zwijgend. Onder hun voeten de bagage die niet meer in de kofferbak paste.
Het is de zomer van 1976, een van de warmste van de twintigste eeuw, en de familie Konst uit Baarn gaat voor de tweede keer met vakantie naar Zuid-Frankrijk. Ze hebben vijfentwintig kilo aardappelen bij zich en zeker tien kilo vlees, want dat Franse eten, nee bedankt. Veel te duur en je weet niet wat je op je bord krijgt. >>>
Je kijkt nooit meer hetzelfde naar een blikje cola
Lea Ypi groeide op in het communistische Albanië, een land dat onder dictator Enver Hoxha nog veel geïsoleerder was dan de communistische landen eromheen. Het land onderging een lakmoesproef van socialisme in zijn meest extreme vorm. Cola was als imperialistische kapitalistische propaganda uiteraard uit den boze, maar een zeldzame toerist gooide zo’n blikje nog wel eens in een prullenbak. Als je het vervolgens te pakken kreeg, was het een heuse schat. >>>
Willem van Oranje
Het gegeven dat Oranje zijn eigen belangen nastreefde, zich vrijwel nooit duidelijk uitsprak over zijn bedoelingen en niet te beroerd was om nepnieuws te verspreiden, weten we nog niet wat nu eigenlijk zijn rol in de Opstand was. Hoe werd hij er het boegbeeld van? Welke invloed had hij op de gebeurtenissen? Hoe populair was hij indertijd, en welke weerstanden riep hij op? Hoe oprecht waren zijn liefde voor de Nederlanden en zijn pleidooi voor religieuze verdraagzaamheid? Wat geloofde hij eigenlijk zelf? Wat waren zijn ambities, en waarom koos hij soms voor bondgenootschappen die allesbehalve voor de hand lagen? >>>
Weimarrepubliek had Hitler kunnen weerstaan
De Weimarrepubliek, de eerste democratische staatsvorm op Duitse bodem, was ondanks al die tegenslagen een behoorlijk succes . Dat is dan ook het thema van De Weimarrepubliek 1918-1933. Over de kwetsbaarheid van de democratie van de Leidse historicus en Duitslandkenner Patrick Dassen. Gezien de huidige mondiale chaos is het een hoogst actueel boek, dat leest als een voortreffelijk geschreven politieke thriller, gebaseerd op een berg aan nieuw historisch onderzoek, dagboeken, brieven en de Abelpapers, een Amerikaans sociologisch onderzoek uit 1934 naar de beweegredenen van nazi-partijleden van het eerste uur die hoopten op een herboren Duitsland waar sociale gelijkheid heerste. >>>
Oerboek over de klimaatapocalyps
Het is 27 september 1962. In Amerika verschijnt Silent Spring (Dode lente) van bioloog en schrijfster Rachel Carson. Zij roept een apocalyptische wereld op waarin de vogels zwijgen want vogels zijn er in de lente niet meer, vergiftigd door het roekeloze gebruik van pesticiden.
In het eerste hoofdstuk dat toepasselijk ‘Een fabel voor morgen’ heet, stelt ze de beslissende vraag: ‘Vol liefde buigt de mens zich over de wieg van zijn kind… en laat tegelijk toe dat zijn voedsel wordt vergiftigd. Hoe lang nog?’ President John F. Kennedy nam de vraag ter harte. Geïnspireerd door Silent Spring stelde hij in de Senaat verregaande maatregelen voor om de Verenigde Staten te redden van ecologisch verval. >>>
De conservatieve elite maakte de weg vrij voor de nazi’s
De Weimarrepubliek was behalve de eerste democratie op Duitse bodem ook de bakermat van de moderniteit. Of het nu ging om vernieuwende literatuur van schrijvers als Brecht, Tucholsky, Döblin, Irmgard Keun en de gebroeders Mann, het Bauhaus, de verregaande emancipatie van vrouwen en Joden, de opbouw van de moderne verzorgingsstaat, het gebeurde allemaal in het nieuwe Duitsland.
Tegelijkertijd hing er vanaf het begin een donkere wolk boven de jonge republiek. Dat kwam met name door de verloren oorlog, de ineenstorting van het keizerrijk en de verpaupering van de bevolking. In conservatieve kringen wentelden velen zich in nostalgie en rancune. Dat laatste richtte zich vooral tegen de Joden, die in het culturele leven van de republiek een prominente rol speelden. >>>
De moslimsoldaten van Adolf Hitler. >>>
Levenslessen van een mocrogoeroe
De twaalf levenslessen zijn verre van origineel. Ze komen van de bekende knakkers als Socrates, Gandhi, Eckhart Tolle, Deepak Choprah, Tony Robbins, Wim Hof en Steven Covey. Je kent ze vast wel, die lessen. Maar volstrekt origineel is de boodschapper. Voor zover ik weet is dit het eerste zelfhulpboek van een mediterende Marokkaanse Nederlander. >>>
De mens moet bewegen
Waarom vinden we trainen niet net zo leuk en lekker als gezellig samenzijn, als eten en seks? Waarom verzinnen we uitstel- en afstelredenen, ook al weten we donders goed dat het gezond is?
Harvard-hoogleraar Daniel Lieberman zoekt het antwoord op deze en andere beweegvragen in de menselijke evolutie. En hij deed veel onderzoek bij de steeds schaarser wordende jager-verzamelaars op deze wereld, die nog bijna zo leven als onze voorouders van honderdduizenden jaren geleden. Zoals die bewegen, daaraan is het mensenlichaam tijdens miljoenen jaren evolutie aangepast. Lieberman combineerde dat met het moderne biochemische en epidemiologische onderzoek over bewegen en gezondheid. En schreef er een boek over: Exercised – The Science of Physical Activity, Rest and Health.
Miljoenen jaren evolutie leverde een mensenlichaam op dat dramatisch verschilt van dat van onze naaste verwant in het dierenrijk, de chimpansee. De laatste gezamenlijke voorouders die mensen en chimpansees hadden, leefden in bomen. Zij hadden armen, benen, handen en voeten waarmee je kon klimmen, zoals chimps doen. Die benen en voeten zijn bij ons efficiënte loopledematen geworden. Heup, rug en nek ook. Het mensenlichaam is op tweebenig lopen ingesteld. De armen en schouders zijn geëvolueerd om te gooien en te dragen. De handen kunnen met gereedschap omgaan. >>>
Being Salmon, Being Human
Sinds de Verlichting hebben we geleerd om de wereld en de natuur als ‘buiten’ te zien, vanuit onze innerlijke rationele toren, maar we lopen daarmee tegen muren op. Volgens Mueller moeten we onszelf gaan zien als deel van de biosfeer, als onderdeel van de grote ruileconomie waar niet alleen wij, maar ook de lucht, het water, de planten, de dieren en in het bijzonder ook de wilde zalmen toe behoren. Wat hij in zijn boek schrijft, verkondigt hij niet alleen in de academie. Samen met inheemse activisten en performers, onder anderen van Sami-afkomst, heeft hij er een voorstelling van gemaakt met theater, zang en verhalen. >>>